… u kojoj je u utorak u borbi protiv kriminala na celom KiM bilo uhapšeno, prema nezvaničnim podacima međunarodnih zvaničnika, više desetina pripadnika KPS, uz povređene, privedene, šok bombe i nasilje. Beogradski studenti i profesori trodnevnu ekskurziju u južnoj srpskoj pokrajini završili su u severnom delu Kosovske Mitrovice.
Kraj prošlog vikenda u severnom delu Kosovskoj Mitrovici, uprkos majskim mirisima i mladom zelenilu, bio je nekako nestvarno mračan. Sumorna atmosfera pritiskala je glavne gradske ulice, raskopane trgove i poluprazne kafiće. Plakate sa nedavnih lokalnih kosovskih izbora za gradonačelnike u četiri srpske opštine na severu sa likom mitrovačkog kandidata pobedničke Srpske liste Gorana Rakića još nisu napustile glavne ulice u kojima se na svakoj drugoj zgradi vidi nalepnica „Ulica Olivera Ivanovića“.
Predsednik Građanske inicijative „Srbija, demokratija, pravda“ ubijen je 16. januara 2018. ispred sedišta SDP u samom centru grada, a to mesto obeleženo je spomen-pločom.
Sve se beleži
U severnom delu Mitrovice dolazak veće grupe ljudi sa strane više ne može da prođe ne zapaženo ni kod građana, a ni kod pripadnika KPS, pogotovo ako se zadržavaju na glavnim gradskim trgovima. Trg Šumadija u stvarnosti nije tako prostran kako se moglo zaključiti iz direktnog TV prenosa poslednjeg istorijskog obraćanja predsednika Srbije Aleksandra Vučića Srbima na KiM ispred spomenika knezu Lazaru.
Kraj glavnog mosta na Ibru, simbola odbrane srpskog dela grada 1999. koji se još ne koristi za saobraćaj, nalazi se spomenik „Beli anđeo“ podignut žrtvama NATO bombardovanja i OVK u ovom gradu. Delovi spomenika sa imenima nastradalih žrtava nedostaju, spomenik vapi za obnovom.
– Nema ko da ga popravi. Gradska uprava ima preča posla. Mi ovde više nemamo slobodu, nemamo institucije. Sve je ugašeno – kaže jedan Mitrovčanin koji prilazi da pozdravi profesora Miloša Kovića.
Objašnjava da je pre potpisivanja Briselskih sporazuma bio u Civilnoj zaštiti, ali je odbio da pređe i radi u bezbednosnom sistemu samoproglašene kosovske države.
Ne radi nigde. Usred razgovora beogradskoj grupi pridružio se pripadnik KPS. Vadi „tefter“ u koji beleži ko su gosti, ko je „vođa“ grupe, zašto su došli…. Izvinjava se što mora da „obavlja svoj posao“, ali nas uverava da nema problema, jer smo „svi naši“.
Veći deo programa stručne ekskurzije iz Beograda bila je poseta srpskim manastirima na KiM – od Banjske na severu, preko Draganca u Kosovskom Pomoravlju, Gračanice u centralnom delu Pokrajine do Zočišta, Svetih Arhangela, Visokih Dečana i Pećke patrijaršije u Metohiji. Sa izuzetkom Resavske prepisivačke škole, obuhvatio je četiri od pet srpskih srednjovekovnih „čuda“ – banjsko zlato, dečansku crkvu, pećku pripratu i podni mozaik u Svetim arhangelima. Nisu izostavljeni i Novo Brdo, Gazimestan, Orahovac, Velika Hoča i Prizren.
Cik zore u Banjskoj, na dan Praznika svetih Ćirila I Metodija, stanovnike ovog sela, koje nosi ime zagrobne zadužbine kralja Milutina iz 14. veka nije učinio preterano razgovorljivim. U manastiru nas dočekuje miris lavande u vrtu uređenom kao sa razglednice, kojima sliče i porte i svih ostalih manastira u Eparhiji raško-prizrenskoj, koje smo posetili.
Iako se među Srbima priča da je legenda o banjskom zlatu naterala čak i strance iz međunarodne uprave na KiM da tajno kopaju po ovoj svetinji, reč je o zlatnoj podlozi na freskama, koje su danas u crkvi posvećenoj zaštitniku dinastije Nemanjića svetom prvomučeniku arhiđakonu Stefanu, sačuvane samo u tragovima.
Hram je sagrađen po uzoru na Bogorodičinu crkvu u Studenici, manastirska povelja kralja Milutina nalazi se u carigradskom muzeju u palati Topkapi, gde su je krajem 19. veka pronašli mađarski istoričari, dok se mošti ktitora Banjske čuvaju u Sofiji u crkvi svete Nedelje.
Iz tišine Banjske prebacili smo se pravo u Prizren, na slavu Prizrenske bogoslovije, koja će 2012. obeležiti vek i po postojanja. Ona je 1999, posle uvođenja protektorata UN privremeno bila izmešena u Niš, iz kog se vratila posle 12 godina. Trenutno ima 47 bogoslova, čije školovanje traje pet godina. Grad je još 1999. gotovo ostao bez Srba, danas ih ima dvadesetak.
Bogoslovija je stradala u martovskom pogromu 2004, kao i veći deo srpskog Prizrena. Slava u Bogosloviji okupila je monaštvo iz cele eparhije vernike iz svih krajeva Srbije i Crne Gore, predstavnike ruske i grčke kancelarije u Prištini… Na molitvi u sabornom prizrenskom hramu svetog Đorđa, kao i na proslavi u Bogosloviji bile su i tri bakice iz Đakovice, od kojih su se dve zamonašile. One su jedine preostale Srpkinje u ovom metohijskom gradu.
Prizrenska tvrđava
Najstrmiji deo uspona na Prizrensku tvrđavu završava se kod hrama Hrista Spasitelja koji se uzdiže nad gradom. Iako je bez krova i spaljene kapele, crkva, čiji se unutrašnji prostor odnedavno koristi za kulturne programe Društva prijatelja manastira Svetih arhangela, izbliza deluje još impozantnije i tragičnije nego sa obala Bistrice.
Temelje tvrđave pretpostavlja se da su građeni 1.100 godina pre Hrista, ali sačuvani ostaci građevina potiču iz 4. i 5. stoleća. O njoj se staraju lokalni stručnjaci, koji su je uredili kao vidikovac i do sada dokazali samo postojanje islamske kulture. U pripremi je otvaranje arheološkog muzeja.
Zaposleni u Tvrđavi, koji ne žele da se predstave, kažu da Vlada Kosova godišnje za Prizrensku tvrđavu izdvaja 150 hiljada evra, a Ambasada SAD u Prištini još 700 hiljada dolara, ali da je to nedovoljno, jer plate kasne tri meseca.
– Svuda je isto – u Srbiji, Bosni, na Kosovu – samo korupcija i krađa. Možda je malo bolje u Crnoj Gori, bar mi se tako čini. Ovde mladi masovno odlaze na rad u Hrvatsku i Sloveniju. Ostaju samo oni koji moraju – kaže sagovornik Danasa.
Prema njegovim rečima, Prizrenska tvrđava je puna turista iz svih delova sveta, a svake subote dolazi i veliki broj Beograđana. Ispod tvrđave je crkve Svete Nedelje, čiji je ktitor epski junak Marko Kraljević, u istoriji poznat kao kralj Marko Mrnjavčević.
Teško joj je prići, za razliku od najčuvenije prizrenske „lepotice“ Bogorodice LJeviške u kojoj svaki pogled kroz crkvenu potamu otkriva nove detalje na freskopisu, uključujući i grčke antičke mislioce Platona i Plutarha u priprati, nedaleko od čuvenog zapisa Hafizovih stihova: „Zenica oka moga gnezdo je lepote tvoje“, koji je ostavio anonimni turski zaljubljenik u ovu zadužbinu kralja Milutina, koja je do 1912. bila džamija.
Posle užurbanog Prizrena manastir Draganac iz 14. veka nedaleko od Gnjilana deluje kao sa „drugog sveta“. Sakriven u gustoj šumi, pod pljuskom koji pretio potom delovao je nestvarno, iako su se u manastirskoj sali okupili Srbi iz celog Pomoravlja da čuju istoričare iz Beograda. Manastir, koji nosi ime po Dragani, jednoj od ćerki kneza Lazara i kneginje Milice, prema predanju podigao je Konstantin Nemanjić, sin kralja Milutina. U Dragancu je sada igumanarhimendrit Ilarion (Lopulović), koji je bio domaćin ekskurziji iz Beograda.
Novo Brdo u 15. veku bilo jedno od najvećih rudarskih naselja u Jugoistočnoj Evropi. Prema broju stanovnika, bilo je tri puta veće od tadašnjeg Dubrovnika i dva puta mnogoljudnije od Srebrenice u današnjoj BiH. Osim po srebru i zlatu, zahvaljujući kojima su srpski despoti u 15. veku dobijali godišnji prihod os 200 hiljada dukata, veruje se da su se u Novom Brdu pojavili i prvi glumci u Srbiji.
Sa jednog od vrhova Velike Planine, Novo Brdo sa visine od 1.124 metra nadmorske visine gleda na celo brdovito Kosovsko Pomoravlje, uključujući i srednjovekovno srpsko selo Bostane, čiji paroh uprkos okruženju pravi biblioteku i gradi sportski centar „Crvena zvezda“.
Na jugu Metohije obilazimo manastir Zočište iz 14. veka koji je u SFR Jugoslaviji, prema poseti poklonika, bio odmah iza Ostroga. Dva puta je spaljivan i miniran pod protektoratom UN. Poznat je po isceliteljskim moštima svetih vrača Kozme i Damjana, gostoprimljivosti i molitvenom životu. Od mnogo najavljivanog povratka Srba u istoimeno selo nije ostalo ništa. Ostaci njihovih kuća su srušeni i zapaljeni, kao i onih koje su počele da se grade za povratnike. Prognani Srbi sad moraju da plaćaju porez kosovskim vlastima za svoje gole parcele, ako žele da zauzvrat dobiju „kosovske penzije“ koje finansira Zapad.
Multietnički Orahovac
Orahovac je verovatno jedini preostali multietnički grad na celom KiM. Poznat je ne samo po bodljikavim žicama i vinu, nego i pogledu na Šaru, Koritnik, Paštrik, Juničke planine na kojima su Košare, iza kojih se severno nižu i Prokletije, koji bi poželela da snimi i Nacionalna geografija. Orahovački Srbi od 1999. žive saterani u nekoliko ulica gornjeg dela grada, u čijem je središtu crkva Uspenja Presvete Bogorodice iz 19. veka. Ostalo ih je 250 u krugu prečnika od 200 metara. Iako u gradu više nema progona kao prvih godina protektorata UN na KiM, studenti i profesori iz Beograda ostali su u crkvenoj porti da njihova šetnja kroz nekoliko srpski ulica ne bi uznemirila i isprovocirala lokalne Albance.
U ime Orahovčana ekskurziju su pozdravili sveštenik Velja i bračni par Jovana i Dejan Baljošević, koji su sa gostima iz Beograda razgovarali o životu Srba u ovom delu KiM i posledicama koje na njih ostavlja politika, masovnoj prodaji srpskih kuća, problemu sa grobljem u koje je pretvoren deo crkvene porte, jer na gradskom groblju u albanskom delu Orahovca ni živi ni mrtvi Srbi nisu bezbedni.
Posle mini-koncerta harmonikaša i kompozitora Gavre Kujundžića, poznatog i van granica KiM i Srbije i njegovog čuvenog dečijeg hora, nikom nije bilo svejedno i niko nije brisao suze. Ovaj mali orahovački hor nedavno je pevao i poglavaru SPC Irineju, o čemu sa ponosom priča roditelj jedne od devojčica i svima govori da je ona prošetala patrijarha kroz Orahovac.
– U Orahovcu možda nisu ostali najbolji, ali jesu najjači. Ovo jeste imitacija života. Kuće propadaju, urušavaju se, prodaju se. Za ovih 20 godina ništa se nije promenilo. Ali, izdržali bi još 100 godina, da imamo podršku naše države – kažu Orahovčani.
Bazeni u „Rajskoj banji“
Iz manastirskog kompleksa Banjska pogled pada pravo na „Rajsku banju“ – bazene, ligenštule, sklopljene suncobrane i prateće sadržaje. Reč je o zajedničkom projektu Kancelarije za KiM i SPC, koji treba da oživi turizam u ovom delu KiM. Ovogodišnja sezona očito nije još počela jer je „rajski kompleks“ zaključan, bazeni su puni kišnice, zelenilo požutelo, a ispred ograde nakupilo se đubre. Kancelarija za KiM zaslužna je i što se od sredine 2017. u Banjskoj pravi manastirsko pivo.
Hacijende Haradinaja i Pacolija
Gračanica je prošle subote bila neviđeno tiha. Radnje su polusnabdevene, cene uglavnom sve u evrima, osim u kafanama gde su dve valute – pominju se i dinari. U centru doskoro čisto srpskog mesta u glavnoj ulici čuje se i albanski jezik. Dolazi iz dvorišta nedaleko od nove zgrade Kancelarije ombudsmana Vlade Kosova. Živo je samo u Etno kući, restoranu nacionalne kuhinje sa italijanskom muzikom, poznatom i kao „kosovska baza“ službenika Kancelarije za KiM u ovom delu Pokrajine. Iz bašte restorana pogled puca na susedna brda i doskoro srpska sela, gde se sad najbolje vide hacijende aktuelnih kosovskih zvaničnika – premijera Ramuša Hardinaja i šefa diplomatije Bedžeta Pacolija.
