Prilaz proucavanju geneticke uslovljenosti ponašanja je poslednjih godina dao vidne rezultate, privlaci posebnu pažnju ne samo biologa vec i daleko šireg kruga ljudi. U suštini ponašanje obuhvata svu raznoliku aktivnost jedinke usmjerenu na uspostavljanju njene ravnoteže sa spoljašnjim svijetom, a koja je u krajnjoj liniji namijenjena njenom samoodržanju i produženju vrste.
Svako ponašanje (bez obzira na njegovu složenost) je rezultat koakcije genetickih determinanti i sredine. Kada govorimo o genetickoj uslovljenosti ponašanja naša pažnja je usmjerena, prije svega, na analizu mehanizama geneticke komponente (determinante) ponašanja. Ponašanje je karakteristicno za svaku vrstu, ali i svaka jedinka vrste posjeduje nijanse u ponašanju. Ono se u cjelini razvija i uoblicava u toku života u dodiru sa spoljašnjim svijetom, ali mu je u osnovi genetska konstitucija. Ponašanje podsticu i spoljni i unutarnji podražaji. Pri tom, postoje i kriticna razdoblja za optimalan uticaj okolinskih ccinilaca na odreden vid ponašanja. U vezi stim je poznat fenomen utiskivanja.
Genetsku osnovu ponašanja izucava genetika ponašanja (Behaviour genetics). S obzirom na nedeovoljnu ispitanost i složenost covjekovog ponašanja ono bi se lakše moglo shvatiti uporedivanjem sa podacima o genetskoj osnovi ponašanja životinja. Tako se izgradio i citav pravac – komparativna (uporedna) psihologija (izucava ponašanje u filogenetskom razvoju). Pa ipak, prednost u proucavanju nasljedivanja odredenih karakteristika kod covjeka jeste mogucnost da se prati ispoljavanje tih karakteristika kod najbližih srodnika ispitanika. To omogucava da se formira razgranata shema nasledivanja datih karakteristika (tzv. filogram ili rodoslovno stablo) na osnovu cega je moguce suditi o prirodi njihove nasljednosti. Pri tom se najinstruktivniji podaci dobijaju uporedivanjem parova monozigotnih (MZ) i dizigotnih (DZ) blizanaca, koji najcešce odrastaju pod veoma slicnim uslovima sredine.
Ako su slicnosti u ispoljavanju odredjene osobine (tzv. konkordnost) znatno vece kod monozigotnih nego kod dizigotnih blizanaca to ukazuje na veci znacaj genetiskih faktora u odnosu na faktore sredine. Ako su monozigotni blizanci rasli i odgajani odvojeno može se preciznije odrediti efekat razlicitih sredina na isti genotip. Korištenjem tzv. unutarklasnog koeficijenta korelacije za identicne blizance koji su rasli zajedno – rmzt-i onih koji su rasli odvojeno- rmza – moguce je odrediti relativan uticaj sredine (E) iz sledece relacije: E=(rmzt –rmza)/(1-rmza).
Kad su pitanju diskontinuirane odlike ponašanja stepen uticaja genetickih faktora (H-tzv. Holcingerov indeks) najcešce se izracunava korišcenjem konkordnosti monozigotnih (Cmz) i dizigotnih blizanaca (Cdz):
H=(Cmz-Cdz)/(100-Dz). U slucaju kontinuiranih osobina upotrebljavaju se koeficijenti korelacija (r). Holcingerov indeks se ovdje izracunava iz formule H=(rmz-rdz)/(1-rdz).
Oblici ponašanja
Oblici ponašanja su vrlo razliciti i po sadržini i po jacini i složenosti ispoljavanja sa stanovista genetike najpogodnija je sledeca klasifikacija:
1. nasledno, genetski uobliceni vidovi ponašanja
2. ponašanje sa urodenom osnovom i okolinkom dogradnjom
3. razumno ponašanje
U nasledno uoblicene oblike ponašanja spadaju tropizmi, refleksi, urodeni nagoni i instikti. Za njih se nasleduje shema ponašanja koja moze biti jednostavna, ali i vrlo složena, a ostvaruje se po redoslijedu postupaka. Ovdje ne ucestvuje svijest ni motiv jedinke.
Tropizmi su elementaran vid ponašanja biljaka i životinja. Naziv potice od grcke rijeci tropos što znaci obrt, okretanje. To je urodena osobina nekih biljaka i životinja da na neke spoljne sadržaje odgovaraju reakcijom pokretanja. Pozitivan tropizam je kretanje ka izvoru energije, a kretanje u suprotnom smijeru je negativan tropizam. Najpoznatiji tropizmi u svijetu su okretanje suncokreta prema suncu i lisca nekih biljaka prema suncu i svijetlosti, a u životinjskom svijetu – let nocnih leptira i mnogih mušica prema svijetlosti, bijeg bubašvabe u mrak itd. U biološkom pogledu tropizmi su namienjeni samoodržanju. Oni imaju slicnosti sa bezuslovnim refleksima – urodeni, ustaljeni vidovi ponašanja. Ali kod tropizama dolazi do kretanja citavog tijela, a kod bezuslovnih refleksa samo jednog dijela.B Refleksi su urodeni, automatski pokreti pojednih dijelova tijela ili funkcionisanja pojedinih organa koje izazivaju odredene draži.
Neophodni su za život jedinke i njeno samoodržanje. Prema nacinu ispoljavanja i fiziološkoj namjeni razvrstavaju se u grupu koja obuhvata refleksne radnje u oblasti fizickog kretanja i održavanja položaja tijela i grupu refleksnih sekrecija pojedinih sekretornih organa. Najjednostavniji refleksi prve grupe su spinalni, kicmenomoždinski (tetivni, kocni i mišicni) refleksi. Oni imaju refleksni luk u kicmenoj moždini pa se zovu i spinalni. To su npr. refleksne odbrambene reakcije na udar, ubod, toplotu i slicno. Drugi dio uloge je pružanje osnove za razvitak složenijih refleksnih radnji, kao što su automatsko hodanje, podupiranje tijela protiv djelovanja sile Zemljine teže, automatsko održavanje ravnoteže i dr. Refleksni centri ovih pokreta su u raznim dijelovima produžene moždine, ponsa, talamusa i malog mozga. Nervnim nitima ovi centri su povezani sa spinalnim, zatim medusobnokao i sa odredenim dijelovima velikog mozga. Sistem omogucava obradu nadražaja na spinalnoj, supkortikalnoj i kortikalnoj nervnoj stepenici. U oblasti funkcionisanja pojedinih organa, kao složena refleksna reakcija, najpoznatija i najbolje izucena je alarmna reakcija ili stres. Ova reakcija je opšteg karaktera jer se javlja pri svakom izuzetnom naporu.
Ako jedinku pogodi veliki, iznenadni strah, težak fizicki napor, visoka ili niska temparatura, nagao gubitak velike kolicine krvi ili tecnosti i sl, jako se nadražuju centri u hipotalamusu i to za vegetativni nervni sistem (uglavnom simpatikus) i za lucenje adrinokortikotropnog hormona (ACTH), b – endrofina i nešto somatotropina (STH). Stimulacija simpatikusa naglo povacava lucenje adrenalina, hormona srži nadbubrega što povecava krvni pritisak (uzgredno lupanje srca) i izvrši korisnu preraspodjelu krvi. Pri tom mišici u akciji dobiju više krvi zbog proširenja krvnih sudova u njima, a u ostalom dijelu tijela se smanji protok krvi. To ne važi za mozak, srce i bubrege koji u ovom slucaju dobiju više krvi. Adrenalin im povecava aktivnost najveceg broja celija organizma. Povecano lucenje ACTH stimuliše koru nadbubrežne žlijezde što dovodi do povecanja sekrecija kortikozola. Pri tome se povecava koncentracija glukoze u krvi. Glukoza je u povecanoj kolicini potrebna mišicima u akciji i aktivisanim nervnim celijama. Važna uloga hiperkortizolemije je ublažavanje pretjerane reakcije organizma, koja može biti i fatalna po organizam, nekad i više nego sam štetni agensi-stresor. Suština alarmne reakcije je povecanje mentalne aktivnosti, povecanje snage, i sprecavanje pretjerane reakcije oragnizma koja nekad može ugroziti život osobe. Alarmna reakcija se može završiti na tri nacina: akutni stresor može biti savldan, jedinka može podleci, osoba može preživjeti akutnu fazu borbe i produžiti se boriti se sa stresorom. U ovom,trecem slucaju alarmna reakcija postaje prva faza, nekad dugotrajne refleksne reakcije koja se zove opšti adaptacioni sindrom. Prve podatke o stresu dao je Walter Cannon (1911) dokazavši da se u emocionalnim stanjima aktivira srž nadbubrežne žlijezde i povecava lucenje adrenalina. U literaturi se alarmna reakcija (stres) nekad naziva Cannonova (Kenonova) reakcija i Cannonov (Kenonov) refleks.
Nasljede
Kod covjeka postoje izvjesne tendencije za zadovoljavanje urodjenih nagona (za hranom, vodom, kiseonikom ili seksualnog nagona, za izbjegavanje dejstva bolnih i neprijatnih stimulanasa). Nagoni su urodjeni, naslijedni. Nagoni pokrecu neke radnje u covjeka i životinja kojima je cilj njihovo zadovoljavanje. Ipak, te radnje nisu ni tipizirane kao kod insekata, a ni tako složene. Smatra se da su motivi uglavnom proistekli iz urodjenih nagona. Uceci da zadovolji osnovne nagone jedinka stice nova saznanja koja se sažimaju u pojam izvedeni nagoni.
Instikti predstavljaju naslijedno uobliceno, složeno ponašanje. To je ponašanje cijelokupne jedinke sacinjeno od više radnji koje se ostvaruju po odredenom redoslijedu. Ne nasledjuje se bukvalno cijelokupan oblik formalnog izvršavanja jednog instikta, vec samo shema za njegovo izvršavanje, a jedinka svoje radnje može da prilagodi (odstupanje je malo).
Najpoznatiji instikti su briga za potomstvom, prikupljanje rezervi hrane za zimu, pravljenje gnijezda, izgradnja paukove mreže, sklonost macke da lovi miša i drugo. Instikti su namjenjeni produženju vrste, a neki samoodržanju. Osnovne karakteristike instikta su: urodenost, specificnost za svaku vrstu i ujednacenost u izvodjenju unutar jedne vrste. Instikti su biološki cjelishodni, postoji unutarnja potreba da se izvedu, a izvode se podsvjesno. Instiktivne radnje se ne uce, ne sticu se, vec su urodjene. Npr. pile cim izadje iz ljuske kljuca, pace cim dospije u vodu zapliva. Ali, instikti se ne javljaju odmah po rodenju (lasta ne pravi gnijezdo odmah po rodenju). Smatra se da kod covjeka nema instikata. Za odvijanje instikata potrebni su i odredjeni spoljni cinioci. Npr. ptica pocne da pravi gnijezdo tek kada vidi pogodan materijal za to. Cjelishodno izgradeni instikti u prirodi, u divljini održavaju bezbroj generacija u domestikaciji iako je odavno prestao razlog za njihovo odvijanje. Primjer je kokodakanje kokoške poslije snesenog jajeta. U divljini ona se udaljavalo od gnijezda i pocela bi da kokodace da bi odvratila pažnju neprijateljima svoga jajeta i odvela ih daleko od gnijezda. Danas u domacinstvima nema takve opasnosti, ali se kokodakanje zadržalo. Ovaj primjer govori koliko je instikt duboko usadena navika.
Oblici ponašanja koji spadaju u grupu ponašanja sa UROÐ,ENOM OSNOVOM I OKOLINSKOM DOGRADNJOM izgraduju se kada na urodene, genetski uoblicene vidove ponašanja djeluju odredjeni spoljni šinioci. To su uslovni refleksi i izvedeni nagoni.
Uslovne reflekse (i uslovne reakcije) otkrio je pocetkom prošlog vijeka ruski fiziolog Ivan Pavlov ( 1849-1936). Klasican ogled Pavlova za izucavanje uslovnih refleksa je izveden na psu, proucavanjem ritma sekrecije pljuvacnih žlijezda pri davanju hrane i drugih uslovnih stimulanasa. Psu koji se nalazio u izolovanoj sobi istovremeno je izlagan zvuk metronoma i hrana. U pocetku zvuk metronoma nije izazivao lucenje pljuvacke.Poslije izvjesnog broja ponavljanja, zvuk metronoma-neutralna draž pocela jeda izaziva lucenje pljuvacke. Zato je hranu Pavlov nazvao bezuslovnu draž, alucenje pluvacke na hranu bezuslovna reakcija. Pod posebnim uslovima ( davanje u paru) neutralna draž pocela je isama da izaziva lucenje pljuvacke. Zato je neutralna draž Pavlov nazvao uslovna draž, a lucenje pljuvacke izazvano uslovnom draži –uslovna reakcija. Uspostavljena je fiziološka veza izmedju nove, uslovne draži i stare, urodjene refleksne reakcije. Medjutim, ova refleksna reakcija( uslovni refleks) nije trajna, nakon izvjesnog vremena se gasi. Istraživanja su pokazala da su bezuslovni refleksi u svojoj fiziološkoj biti mnogo složeni, a uslovni refleksi pogotovo.Za izraz uslovni refleks koristi se i izraz uslovljavanje. Jedno od osnovnih svojstava uslovnih reakcija je tzv. generalizacija. Generalizacija se sastoji u sposobnosti organizma da reakciju prenese i na druge slicne stimulanse ( da reaguje na svjetlost manje ili vece jacine nego što je bila ona koja je uslovila reakciju). Ali, ukoliko je draž više razlicita utoliko je rakcija manja.
Fenomen utiskivanja je veoma raznovrstan ako se ima u vidu uslovljavanje višeg reda. Ovo uslovljavanje se satoji u uspostavljanju drugog uslovnog odgovora na predhodno stecenoj uslovnoj reakciji. Npr. ako u psa uspostavljena uslovna reakcija da na zvuk metronoma reaguje lucenje pljuvacke pa se sada uporedo sa zvukom metronoma pojavljuje i svjetlost pas ce poslije broja ponavljanja prebaciti reakciju na svjetlost. gašenje uslovne rakcije je jedno od osnovnih svojstava uslovnog refleksa ( ukoliko ne postoji stalni podražaj uslovnom draži). Ovo svojstvo je važno zbog oslobadjanja jedinke neprijatnih uslovljenih reakcija. Rijetko se dešava da su bezuslovna i uslovna reakcija istovjetne. Nekad je uslovna reakcija samo jedan dio bezuslovne. Postoji, medjutim, mogucnost da se neke uslovno steceni, nevoljne reakcije pretvore u voljne. Nekada se, zasnovano na otkricima, smatralo da su sve reakcije uslovljene. Ipak, danas se zna da je uslovljavanje veoma važan vid ponašanja, ali da nije univerzalan.
Izvodeci akcije za zadovoljavanje svojih prirodnih potreba (nagona) jedinka se srece sa drugim prijatnim i neprijatnim ciniocima i okolnostima i tako stice nova saznanja, želje i nagone. To su steceni, sekundarni, izvedeni nagoni. Smatra se da radnje ciji je cilj zadovoljavanje prirodnih nagona imaju veliku ulogu u izgradnji raznovrsnih motiva jedinke. Npr. kada osoba traži partnera da zadovolji svoj urodjeni, seksualni nagon moguce je da nauci da je pri tom znacajan njen društveni ugled. Zbog toga ona teži da postigne veci društveni položaj, moc i vlast. Dakle, vezani su razvitak jedne složene motivacije i zadovoljenje jednog urodjenog nagona.
Razum
U grupu RAZUMNIH PONA[ANJA spadaju oni vidovi ponašanja koji se odvijaju po uticajem i kontrolom razuma i volje. To su svjesni oblici ponašanja. Izgradjuju se na osnovu manje ili više izražene genetske konstitucije, ali ona nije vidljiva koliko u prvoj i drugoj grupi oblika ponašanja. Uticaj sredinskih cinilaca za razvitak ovih oblika ponašanja, posebno nekih, je veliki. Nerijetko se taj skup udjela okolinskih cinilaca zove iskustvo, ali i voljno ucenje ciji je cilj da se poboljša tehnika izvodjenja izvjesnih vidova ponašanja (metoda za jacanje volje, uskladjivanje temperamenta i sl.). Neki vidovi ponašanja, npr. inteligencija, nalaze se pretežno pod uticajem genskih cinilaca, ali za izgradnju volje,znacajniji su cinioci sredine. To je vrlo bitno pri planiranju sistema za vaspitanje i obrazovanje djece, jer volja je osnovni motor za odvijanje mnogih svrsishodnih reakcija covjeka. Sistem izgradjenosti i kvalitet nekih oblika razumnog ponašanja u mnogome zavisi od odvijanja i sadržine pojedinih tipova ponašanja prve i druge grupe, posebno u odredjeno doba razvitka djeteta. Npr., za razvitak pamcenja i ucenja veliki znacaj ima mehanizam uslovnih reakcija, a za razvitak motiva važno mjesto zauzima zadovoljavanje prirodnih i izvedenih nagona.
Psihološke osobine ljudi mogu se razlikovati po nacinu funkcionisanja i stepenu opštosti. Prema nacinu funkcinisanja, najcešce, se razlikuju osobine (crte) licnosti i osobine kao što su razlicite sposobnosti. Osobine licnosti opisuju kako se osoba ponaša, a osobine sposobnosti pokazuju koju vrstu problema može da riješi osoba ako je dovoljno motivisana. Te osobine su najcešce pod kontrolom poligena. Pri tome je varijabilnost u oba slucaja visoka. Osobine licnosti kao što su introvertnost (povucenost) i ekstrovertnost (slobodnije ponašanje) su visoko naslijedne ili korelaciji kod brace, sestara i bliskih rodjaka , dok se kriticnost , intuitivnost i osjetljivost razvijaju u vecem stepenu pod uticajem sredinskih cinilaca. Smatra se da su specijalne sposobnosti, kao npr. fluentnost (tecnost u govoru), verbalne sposobnosti kao i sposobnost orijentacije u prostoru jasno naslijedne. Osobine licnosti i osobine sposobnosti, osim po nacinu funkcionisanja, mogu se razlikovati i po stepenu opštosti. Vrlo specificne osobine, recimo bilo koje specificno znanje, iako daje informacije o osobi nije od posebnog inetesa. Prije svega zato što ove osobine vrlo malo variraju u populacijama ljudi. Npr. ako bi smo testirali znanje iz Genetike, više od 90% osoba, bilo koje populacije, imalo bi skor 0. Pored toga takva znanja ne reprezentuju tipicne spsobnosti osoba. Zato je za psihološka ispitivanja potrebno naci takve osobine koje bi imale visok stepen opštosti i koje bi bile ne specificne. U tome je primarni znacaj inteligencije kao najšire kognitivne osobine ljudi. Postoje razlicite definicije inteligencije, ali primarno, ona predstavlja sposobnost covjeka da riješava odredjene situacije. Mjeri se pomocu odgovarajucih psihometrijskih testova, pri cemu se odredjuje tzv. koeficijent inteligencije ( IQ) ili koeficijent razvica (DQ), koji pokazuje odnos mentalne starosti osobe i njene stvarne (hronološke) starosti:
IQ=(mentalna starost / hronološka starost) x 100. Mentalna starost se ustanovljava na osnovu broja poena koji se dobijaju rješavanjem odredjenih psiholoških testova. Ako je IQ manji od 70 osoba je mentalno zaostala, ako je IQ izmedju 90 i 110 intelektualne sposobnosti su prosjecne a ako je IQ iznad 110 inteligencija je nadprosjecna. Medjutim testovi kojima se ispituje koeficijent inteligencije nisu idealni jer se ne mogu upotrebljavati za poredjenje ljudi koji imaju razlicito obrazovanje, pripadaju razlicitim kulturama ili klasama. Danas se smatra da genotip utice na razvice inteligencije sa oko 60%, sredina sa oko 30%,a interakcija genotipa i sredine sa oko 10%. Geneticke promjene koje vode abnormalnostima u ponašanju mogu biti:
vidljivi poremecaji (aberacije) u gradi i broju hromozoma
mutacije u gradi pojedinih gena
mutacije u poligenima
Hromozomske aberacije ( hromozomopatije) dovode, skoro bez izuzetka, do manjih ili vecih mentalnih poremecaja osoba u cijim celijama se nadju. Jedino poremecaji u polnim hromozomima ne moraju imati ovakav efekat. Najveci broj mentalnih oboljenja, izazvanih mutacijama u pojedinacnim genima, spada u tzv. enzimopatije tj. poremecaje u sintezi jednog ili nekoliko enzima koji kontrolišu znacajne metabolicke procese u organizmu. Mutacije u poligenima, tj kompleksu naslednih cinilaca dovode do poremecaja u psihofiziološkim osobinama ljudi. Ti poremecaji se manifestuju kao šizofrenija, manijacna depresija, epilepsija i drugi psihoneuroticni poremecaji. Uticaj okolinskih cinilaca na ispoljavanje ovakvih oboljenja je prilicno znacajan. Navedene osobine ponašanja su tzv. aberantne osobine. Postoje i devijantne osobine ponašanja, tj. osobine koje u nešto manjoj mjeri odstupaju od normalnog ponašanja. Takve osobine su naklonost kriminalu, samoubistvu, korišcenju alkohola ili droge, homoseksualnost i mnoge druge. I devijantne osobine (narocito alkoholizam) su pod znacajnim uticajem sredinskih cinilaca.
Fiziologija
Svaki oblik ponašanja ima svoju FIZIOLOGIJU.
Najveci dio fizioloških procesa vezanih za ponašanje dogada se u nervnom sistemu (uglavnom u mozgu). Za neka ponašanja su bitne endokrine žlijezde, a postoji vjerovatnoca da mehanizam upamcivanja zavisi od nukleinskih kiselina (na nivou gena). Poznato je , npr. da su centri za budnost i san u retikularnom aktivacijskom sistemu mozga, ali nije poznat suštinski mehanizam njihovog funkcionisanja (kako se prenose njihovi signali u druga podrucja, posebno u kortikalne centre). U stvari, nedostaju suštinske cinjenice da bi bilo potpuno jasna fiziologija pamcenja i drugih visokih tipova ponašanja.
Refleksi – uslovni refleksi – su jedan od najjednostavnijih vidova ponašanja. To su genetski uoblicene finkcijske reakcije koje se javljaju na odredjene draži. Sa fiziološke tacke gledišta poznati su receptori, (primaoci draži), nervni lukovi kojima se draži prenose, neki neurotransmiteri koji prenose impulse sa jednog na drugi neuron, a identifikovani su neki niži supkortikalni i kortikalni centri u mozgu u kojima se ti signali sakupljaju i obradjuju i odakle polaze informacije o tipu reakcije.Refleksni sistemi se ostvaruju po odredenoj genetskoj shemi. Razne spoljne i unutrašnje draži koje izazivaju težak udar na organizam prenose se odredjenim putevima do centra za simpaticki dio nervnog sistema u hipotalamusu – simpaticko-ergilni neuroni. To uzrokuje sekreciju adrenalina, adrinokortikotropnog hormona (ACTH), somatotropina i drugog što dovodi do metabolickih reakcija i gradi biohemijsku i klinicku sliku svrsishodne alarmne reakcije. Kod uslovnih refleksa nije razjašnjen mehanizam upamcivanja uslovnih draži.
Postoje dva osnovna nagona- nagon samoodržanja i seksualni nagon. Bez nagona samoodržanja ne bi postojalo seksualni nagon.
U gladovanju gasi se seksualnost a teškoj denutriciji ona se potpuno gasi. Jedna od glavnih komponenti nagona samoodržanja je obezbijedjenje odgovarajuce ishrane. U riješavanju ovog problema centralno mjesto ima osjeacaj gladi. Vrhunski regulatori osjecaja gladi su dva centra u mozgu – centar za glad i centar za osjecaj sitosti. Na dva su odvojena mijesta u hipotalamusu, a funkcijski su povezani nitima i neurotransmitrima. Centar za sitost inhibiše centar za glad. U mezencefelonu je još jedan centar koji reguliše mehaniku hranjenja: lucenje pljuvacke, žvakanje, gutanje i dr. Pokretac osjecaja gladi je nedostatak hranjivih materija u plazmi, posebno glukoze. Druga komponenta nagona samoodržanja je obezbjedenje dovoljo tecnosti i kiseonika. Najveci broj refleksnih reakcija i alarmna reakcija nalaze se u službi nagona za samoodržanje. Seksualni nagon je bitna komponenta biološki šireg nagona bitnog za produženje vrste. Podsticaji mogu biti vizuelni, slušni, olfaktorni i drugi, ali najbolji podsticaji poticu od seksualnih stereoidnih hormona polnih žlijezda. Dosta složen je problem psihoseksualne orijentacije (homoseksualnost).
Hormonski sistem, kao glavni regulator metabolickih funkcija u organizmu, može da utice na ponašanje na dva nacina – preko procesa ontogeneze u izgradivanju nekih organa važnih za ponašanje i preko uticaja svojih hormona na samo ponašanje. Kada je rijec o ponašanju naj važniju ulogu imaju hormoni štitaste žlijezde i seksualni hormoni. Postiji veliki broj oligofrenija stvorenih drugim bolestima, ali nijednu od njih neprati tako karakteristicno ponašanje oboljelih kao u slucaju kretenizma, narocito endemskog. Osobe su psihofizicki usporene. One sporo misle i sporo reaguju (bradipsihija), sporo govore (bradilalija), sporo se krecu (bradikinezija), imaju usporen puls (bradikardija), hodaju karakteristicno- hod im je gegav sa lako savijenim nogama u koljenima i približenim koljenima i dr., a uz to su dobrocudne. Ove pojave su trajne prirode, a posledica su oštecenja neurona zbog nedostatka hormona štitaste žlijezde.
Smatra se da koncentracija muških seksualnih hormona u kijematogenezi ili prvih dana po rodjenju ima odlucujucu ulogu za psihoseksualnu orijentaciju jedinke u toku života. Metabolicke promjene, zasnovane na promjeni hormonskog stanja, a koje se najdublje odražavaju na ponašanje su: hipopituitarizam, hipotireoza, hipertireoza, dugotrajan hiperinsulinizam.
Hipopituitarizam, insuficijencija prednjeg režnja hipofize, razvija se zbog nedostatka hormona adenohipofize. To je stanje višežlijezdane insuficijencije. Smanjuju se funkcije štitnjace, polnih žlijezda, kore nadbubrega, kortizon (manjak ACTH) i lucenje hormona rastenja-somatotropina. Osobe sa hipopituitarizmom su povucene, mirne, nezainteresovane, bez impulsa, sa vrlo smanjenim željama i potrebama, zimljive.
Najcešci uzrok hipopituitarizma odraslih je nekroza prednjeg režnja hipofize trudnica koje su u toku porodjaja doživjele veliko krvavljenje.
Hipotireozu prati usporenost psihomotorne aktivnosti, pad interesovanja, povucenost, zimljivost.
Hipertireoza dovodi do suprotnog stanja. Osoba je preosjetljiva, uzbudljiva, cesto eksplozivna.
Povecano lucenje insulina, hiperinsulinizam , ako traje dugo može da uzrokuje trajne promjene u ponašanju zbog oštecenja CNS – a hipoglikemijama. Osoba je sapeta, sužava se njen intelektualni kapacitet, smanjuje se njeno interesovanje, povlaci se u sebe.
Veliki broj genopatija uzrokuje oligofreniju i na taj nacin utice na ponašanje.Te oligofrenije su manje-više jednolicne. Izuzetak su porodicni kretenizam i Lesh-Nychanova (Leš-Nihanova ) bolest. Za razliku od kretenizma, Lesh-Nychanovu bolest prati autoagresivnost sa jakom željom za samooštecenje ( ugrizi usana i prstiju ruku). Metabolicki poremecaj ove bolesti je visoka koncentracija mokracne kiseline u serumu.
Veliki broj hromosomopatija, autosomne gotovo sve, prati manja ili veca oligofrenija, pa na taj nacin i one uticu na ponašanje. Aberacije polnih hromosoma mogu uticati na psihoseksualno stanje, bilo kao hermafroditizam (mozaicizmi XX/XY kombinacija), bilo kao sklonost za homoseksualnost (XXY) ili delikvenciju (XYY i XXY). Djeca sa trisomijom 21 (Daunov sindrom) su oligofrena, ali su skoro uvijek dobrcudna i vesele naravi sa sklonošcu za humor najcešce na svoj racun (mongoloidni humor).
Cjelokupni nervni sistem je znacajan za ponašanje, ali su pojedini njegovi dijelovi posebno odgovorni za pojedine vidove ponašanja. Tako, ponašanje vezano za emocije, podsvijesne motoricne i senzorne nagone i osjecanje neprijatnosti i radosti vezani su za grupu moždanih struktura koji se nazivaju limicni sistem. Dijelovi limicnog sistema u vidu kore okružuju moždano stablo (na grckom limbus znaci kora, rub). To su: dijelovi bazalnih ganglija, hipokampus, prednja jedra talamusa, hipotalamus, epitalamus, amigdaloidna jedra, gyrus cinguli i dr.
Osjecanje prijatnosti i neprijatnosti zbog jedne radnje, odnosno osjecanje nagrade i kazne ima veliki znacaj za upamcivanje, emociju i motivisanost. Centri za osjecanje prijatnosti (nagrade) smješteni su u septumu i hipotalamusu, prvenstveno duž snopa telencefalona (medial forebrain bundle) i u ventromedialnom jezgru hipotalamusa. Centri za osjecaj neprijatnosti i kazne, ukljucivši i osjecaj bola, analaze se u središnjoj sivoj masi oko Silvijevog kanala u mezencefalonu pa se šire prema ventrikulsnim strukturama hipotalamusa. Nadražaj ovih centara može potpuno da inhibiše centre za nagradu i uživanje. Ogledi na životinjama pokazuju da se doživljaji koji ne dovode ni do nagrade ni do kazne gotovo uopšte ne pamte.
Ponavljanje ovih nadražaja dovodi gotovo do potpunog gašenja reakcija u kori mozga. Ali, ako nadražaj stvara osjecanje nagrade ili kazne reakcija u kori mozga postaje sve jaca sa ponavljanjem nadražaja pa životinja stvara snažne otiske pamcenja. Znaci, centri u mezencefalonu imaju važnu ulogu pri odabiranju informacija koje se uce. Trankvilizeri inhibišu aktivnost tih centara i smanjuju njihovu moc percepcije.
Misli se da amigdaloidna jedra pomažu u kontroli cjelokupnog nacina ponašanja jedinke jer draženjem pojedinih dijelova tih jedara mogu se izazvati gotovo svi obrasci ponašanja. Hipokampus, vjerovatno ,ima važnu ulogu pri uspostavljanju pažnje kod covjeka. On je jedan od glavnih izvora ulaznih signala za hipotalamus i druge limbicne strukture. Misli se da hipokampus povezuje razlicite signale iz oblasti osjeacaja i osjcanja, pa ih zatim kao uskladjene informacije šalje u podrucje za nagradu i kaznu limbicnog sistema. Ako se covjeku odstrani hipokampus razvije se ANTEROGRADNA AMNEZIJA. On ne može da ostvaruje nova pamcenja.
Limbicna kora u vidu prstena okružuje supkortikalne limbicne strukture. Spada medju najstarije dijelove mozga. Vjeruje se da kod covjeka ona predstavlja asocijacijsko podrucje za kontrolu nižih centara koji prvenstveno sudjeluju u ponašanju.
