Foto: Sead Biberović
Na teritoriji Novog Pazara nalazi se 30 spomenika kulture pod zaštitom države, a neki su pune četiri decenije na UNESCO listi svetske kulturne baštine. Od pre nekoliko meseci, na spisku spomenika kulture nalazi se manastir Svete Varnave, u narodu poznat kao Reljina gradina.
Stara čaršija
Kad putnik namernik stigne u Novi Pazar i prošeta Starom čaršijom, ne može da ne napravi poređenje sa sarajevskom Baščaršijom. Sličnost nije slučajna. Oba grada imaju istog osnivača, turskog vojskovođu Isa-bega Isakovića. Grad na ušću reka Raške i Jošanice, prvobitno je bio zamišljen kao baza za dalje prodiranje Turaka ka severu, ali je tu ulogu brzo izgubio i postao je trgovačko-ekonomski centar. Centar grada bio je na mestu gde je nekada bio stambol drum, koji je bio glavna veza Bosne sa centrom otomanske imperije.
U centru grada nalazile su se male radnje zanatlija i trgovaca. Čuveni turski putopisac Evlija Čelebija zapisao je da je bilo 1.100 takvih radnjica. Trgovačko-zanatski centar je nastajao na levoj obali reke Raške, ali razvojem trgovine i zanatstva čaršija je počela da se formira i na desnoj obali reke.
Stara čaršija nalazi se u Prvomajskoj ulici. Nekada su je zvali carskom džadom, jer su tuda prolazili carski i drugi karavani na putu prema Kosovskoj Mitrovici, Skoplju i Istanbulu. Na carskoj džadi je važilo „odavde do Soluna, sto samuna“. Prostor Stare čaršije omeđen je dvema džamijama. Arap, na početku, i Altun-Alem džamija je na dnu čaršije. Sa zapadne strane se naslanja na hamam, monumentalna građevina koja se ubraja u najstarije i najznačajnije spomenike ove vrste u Srbiji. Sa istočne strane Stare čaršije je gradska tvrđava sa Kulom motriljom izgrađenom u XVIII veku.
Zbog kulturno-istorijske vrednosti, sedamdesetih godina XX veka novopazarsku Staru čaršiju su proglasili kulturnim dobrom od izuzetnog značaja. Pored spomenika orijentalne kulture, u Staroj čaršiji su naređane trgovinsko-zanatske radnje: pekari, zlatari, obućari, mesari, ćevabdžije, vunovlačari, muški i ženski frizeri… Starih zanata skoro i da nema, potisnuli su ih trgovački poslovi. Na staro vreme podsećaju pekare prilepljene jedne uz druge u kojima se hleb i dalje peče u pećnicama podloženim na drva. Ukus hleba, somuna, lepinja, simita i drugih peciva je u svakoj od pekara porodična tajna. Prenosi se sa kolena na koleno.
Altun-Alem džamija
Na dnu carske džade je Altun-Alem džamija, lepotica islamske arhitekture. Jedna od najstarijih i najlepših džamija na Balkanu, džamija sa zlatnim kamenom-alemom. Godina njene izgradnje nije poznata, ali se pretpostavlja da je izgrađena sredinom XVI veka. Kao njen graditelj pominje se Muslehedin Abdul Gami, bogat, ugledan i obrazovan čovek. Dug je spisak objekata u njegovom vlasništvu, pored džamije, imao je mekteb, kuće za stanovanje imama, dućane i mlinove.
Legenda kaže da je jedan paša imao tri ćerke lepotice Altunu, Hadžiru i Halimu. Zbog lepote i bogatstva, bile su rođene samo za carske stambolske saraje, pa se niko nije usuđivao da ih zaprosi. Tako su tri sestre lepotice ostale neudate, a pred smrt su se dogovorile da svoje veliko bogatstvo ostave u dobrotvorne svrhe. Altuna je dala da se izgradi džamija i da nosi njeno ime. Otuda Altun-Alem džamija. Hadžira je dala zemlju za groblje, pa se taj deo grada zove Hadžet, a od najmlađe Halime ostala je česma, koja se po njoj zove Halimača.
Hamam Isa-bega Isakovića
Staro tursko javno kupatilo, u drugoj polovini XV veka, izgradio je osnivač Novog Pazara Isa-beg Isaković. Sa njim se, sa svoje zapadne strane graniči Stara čaršija. Ova monumentalna građevina, ubraja se među najstarije i najznačajnije spomenike ove vrste u Srbiji. Spada u dvojna kupatila, jer je bio podeljen na muški i ženski deo. Imao je više prostorija i svaka od njih bila je pokrivena kupolom. Hamam je imao ukupno 11 kupola. Na severnoj strani nalazio se prostrani šadrvan, koji je bio čekaonica i svlačionica, a na južnoj strani bila je prostorija za grejanje vode (hazna). Ovaj hamam je pod zaštitom države kao spomenik od izuzetnog značaja. Hamam osnivača grada biće revitalizovan. Projekat i radove finansiraće Turska agencija za razvoj (TIKA).
Gradska tvrđava sa Kulom motriljom
Centrom grada dominira tvrđava sa svoja tri bedema. Unutar nje je moderno uređeni gradski park i Kula motrilja. Služila je za odbranu grada od napada. Sada njen prostor služi novom vremenu. Na severnom bedemu biće izgrađena letnja pozornica. Uslove izgradnje odredio je Zavod za zaštitu spomenika kulture i prema njima je urađena projektna dokumentacija. Sredstva za izgradnju, 10 miliona dinara, obezbedilo je Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija.
Isto ministarstvo obezbedilo je i osam miliona dinara za revitalizaciju Kule motrilje, koja se nalazi uz severni bedem i sastavni je deo gradske tvrđave. Ona predstavlja simbol grada, a sagrađena je početkom XVII veka. Graditelj joj je nepoznat. Kula je osmostrana, visoka je 15 metara, ima četiri odbrambena balkona i isto toliko malih kružnih puškarnica koje su razmeštene na tri nivoa. Služila je za osmatranje i odbranu utvrđenja.
Petrova crkva
Na ulazu u Novi Pazar posetioce dočekuje crkva Svetih apostola Petra i Pavla, u narodu poznatija kao Petrova crkva. Najstariji je spomenik crkvene arhitekture u Srbiji, a smatra se i na Balkanu. Pretpostavlja se da je izgrađena u VII veku, a ima i onih koji tvrde da je još starija. Potiče iz vizantijskog perioda, a ostaci fresaka datiraju iz X, XII i XIII veka.
Na početku vladavine Nemanjića, ova crkva je bila mesto najznačajnijih događaja. U ovoj crkvi je Stefan Nemanja ponovo kršten po pravoslavnim običajima. Na jednom od sabora koji je održan u Petrovoj crkvi doneta je odluka da se bogumili silom iskorene, a na drugom saboru Nemanja je predao presto Stefanu Prvovenčanom.
Manastir Đurđevi stupovi
Na brdu, severozapadno od grada, dominira manastir Đurđevi stupovi. To je zadužbina Nemanjića. Manastir je podigao veliki župan Stefan Nemanja, u XII veku, u prvim godinama posle stupanja na presto velikog župana. Nalazi se na listi svetske kulturne baštine i pod zaštitom je UNESCO.
Legenda kaže, Nemanja se za vreme svog zatočeništva u jednoj pećini zavetovao da će da izgradi hram i posveti ga Svetom Đorđu, kojem se u molitvama obraćao za pomoć. Manastir je odmah stekao ugled kao prva zadužbina dinastije Nemanjića. Kralj Dragutin je dogradio manastirsku crkvu i oslikao njenu pripratu. Pod okriljem manastira Đurđevi stupovi kralj Dragutin je predao vlast svom bratu Milutinu.
Posle svih razaranja i rušenja, od manastira je ostalo malo. Poslednje godine prošlog veka bile su u znaku obnavljanja ovog manastira, tako je manastirski život obnovljen posle više od tri veka.
Stari Ras sa Sopoćanima
Nedaleko od Novog Pazara nalazi se Stari Ras, prva prestonica Srbije kada su njom vladali Nemanjići. Na tom prostoru nalazi se više srednjovekovnih spomenika (tvrđave, manastiri, crkve), koji su 1979. upisani na UNESCO listu svetske kulturne baštine pod zajedničkim imenom Stari Ras sa Sopoćanima.
Kad se krene prema Sopoćanima, na pola puta od grada, nalazi se, od pre nekoliko meseci, još jedan spomenik kulture manastir Svete Varnave, poznatiji kao Reljina gradina. Prema nekim podacima, podignut je 1455. godine neposredno pre dolaska Turaka na ove prostore. Napušten je u toku seobe 1689. godine. Kasnije je i porušen. Drugi izvori tvrde da ga je 1579. godine podigao episkop Simeon, da je bio sedište Raške episkopije i da je u njemu stolovao mitropolit Maksim, koji je 1656. godine izabran za patrijarha srpske crkve.
Do Sopoćana se mora preko Pazarišta, spomeničkog područja sa vidljivim ostacima Starog Rasa, Gradine i Trgovišta. To je čuvena izletnička destinacija, okružena kulturno-istorijskim spomenicima. Od Pazarišta, do vrha srednjovekovne tvrđave Gradina uzdiže se novouređena pešačka staza duga 950 metara. Sa novog turističkog sadržaja „puca“ pogled na planine Goliju i Rogoznu i lokalitet Trgovište. Staza je deo kulturne rute Transromanika.
Pored staze izgrađeno je sedam odmarališta sa klupama i stolovima, postavljeni su rukohvati, zaštitna ograda, putokazi i edukativno-informativna tabla.
Posle pređenih 14 kilometara od Novog Pazara, stiže se do manastira Sopoćani, zadužbini kralja Uroša I Nemanjića. Ovaj manastir je jedan od najznačajnijih spomenika kulture u Srbiji. Tačno vreme njegove izgradnje nije poznato, ali se pretpostavlja da je u pitanju druga polovina Uroševe vladavine (1243-1276). U manastiru se čuvaju mošti kralja Uroša I i svetih vrača Kozme i Damjana.
Manastir je dobio ime po slovenskoj reči sopot – izvor, jer se nedaleko odatle nalazi izvor reke Raške. Posebnu vrednost manastiru Sopoćani daju freske, koje su ga predstavile svetu. Manastirske zidove oslikavali su majstori iz Carigrada. Najupečatljivija kompozicija je Uspenje presvete Bogorodice, naslikana na površini od 40 kvadratnih metara. Kompozicija je nekoliko puta učestvovala na svetskim izložbama, a u Parizu je proglašena najboljom freskom srednjeg veka.
