Foto: BETAPHOTO/ HINA MILJENKO KLEPAC
Karijera „Galeba“ je u svakom slučaju neuobičajna – posve nezavisno od toga šta se o Titu misli.
Ono što je nekad trebalo biti jednom od najvećih znamenitosti hrvatskog grada Rijeke je trenutno neplovni čun. Na jednom napuštenom doku luke, izmedu polupropalih magacina i izraubovanih kranova je ukotvljen nekadašnji reprezentativni brod jugoslovenskog dugovremenog vladara Josipa Broza Tita.
Zidove je razjela rđa, potpalublje je ispražnjeno, a ulaz iz bezbednosnih razloga zabranjen. Da najbolji dani „Galeba“ počivaju u prošlosti je jasno vidljivo. A da je ovaj brod nekad bio svedokom istorije Jugoslavije – to se plutajućem brdu rđe ne vidi.
Ali to treba da se promeni. Početkom oktobra je gradski parlament Rijeke, posle duge debate, odobrio kredit od 44 miliona kuna (6,5 mil. švajcarskih franaka) kojim bi se brod pretvorio u muzej. Industrijski grad na severu Jadrana, koji je za poslednjih sto godina bio teritorija šest različitih država a do II svetskog rata bio poznat po svom italijanskom imenu Fiume, sledeće godine je evropski glavni grad kulture.
U tu svrhu je planirano preuređenje stare fabrike šećera iz 18. veka u veliku izložbenu halu kao i renoviranje „Galeba“. EU je isprsila pare, ali samo pod uslovom da Hrvatska preuze deo finansiranja. Preuređenje fabrike šećera nikome nije bilo sporno, ali Titov „Galeb“ mnogima jeste. Jer, istorija je u Hrvatskoj uvek bila i ostala kontroverzna.
„Galeb“ je, sa svojih 117 metara dužine, bio 1938. izgrađen u Đenovi, kao brod-hladnjača za transport južnog voća iz italijanskih kolonija u Africi za domovinu. Zvao se „RAMB III“. Kako je uskoro počeo rat, on nikad nije bio korišten u svojoj prvobitnoj nameni nego je pretvoren u pomoćnu krstaricu.
I tako dva puta završio na dnu mora: 1941. u libijskoj luci Bengazi, kada ga je potopila jedna britanska podmornica. Italijani ga izvadili da bi dve godine kasnije dok je plovio pod nemačkom zastavom, pri američkom bombardovanju Rijeke opet bio potopljen. A pod nemačkom je zastavom bio jer su ga Nemci, posle kapitulacije Italije 1943. bili zaplenili, preuredili ga u brod za polaganje mina i preimenovali u „Kiebitz“.
Posle rata je olupina po drugi put izvađena i opet restaurirana da bi postala školski brod novoosnovane SFR Jugoslavije. Pedesetih godina je brod po poslednji put prefunkcionisan i od tada je služio Titovoj vladi kao državna jahta pod imenom „Galeb“.
Tito, kao figura provokacija
Većina protivnika muzejskog korišćenja „Galeba“ potiče iz nacionalno-konzervativnog političkog milja i glavni im je argument pitanje troškova. Koji definitino prelaze cifru od 10 miliona eura.
Za koje bi se moglo puno toga uraditi u gradu, u kojem je školska i zdravstvena infrastruktura zapostavljena. Političari leve orijentacije u tome vide samo izgovor. Tea Mičić Badurina, iz levoliberalne regionalne Alijanske Primorje-Gorski Kotar, kaže da „Desnim partijama smeta prosto Tito, a on je bio antifašista. Mi smo svi živeli u Jugoslaviji.
Desni deo našeg društva ne želi da čuje za taj period naše istorije.“
Antagonizam iz vremena II svetskog rata, između pripadnika NDH, vazalne države sila Osovine, i Titovih komunističkih partizana do danas pečati hrvatsko društvo. Posebno što se tiče tumačenja sopstvene istorije. Obe strane imaju posve pravo u argumentima koje iznose jedna protiv druge. Levica drži oči čvrsto zatvorene pred masakrima koje su počinili komunistički partizani, poput onog na Blajburgu, i stalno prenebegava činjenicu da je socijalistička Jugoslavija bila diktatura odgovarajućim političkim kazamatima.
Nacionalno-konzervativni, sa svoje strane, nikad se nisu posve ogradili od fašističkog ustaškog režima i definišu ga kao prethodnicu današnje nezavisne Hrvatske.
Pri čemu je narativ desnice prisutniji. Jer nacionalistički tabor, koji je od nezavisnosti 1991. sa samo dve pauze permanentno na vlasti, dominira političkim diskursom u Hrvatskoj. „U ovoj zemlji nije moguće da kažete išta pozitivno o dobu između 1945. i 1991. Zato se i ne želi imati muzej „Galeb“, nikako“, objašnjava zagrebački istoričar Tvrtko Jakovina. „Ali šta god ko mislio o Titu: taj brod je jedinstveni spomenik.“
Titovo prvo putovanje „Galebom“, kao državnom jahtom, bilo je 1953. Posle raskida sa Staljinom on je otputovao u London, kod Churchilla. To je bila prva poseta jednog komunističkog šefa države Velikoj Britaniji. I utemeljenje jugoslovenskog „posebnog stila“ u okviru socijalističkog tabora. Godinu dana kasnije sledi plovidba ka Indiji i Burmi, što će 1961. dovesti do osnivanja Pokreta nesvrstanih u Beogradu. Profesor Jakovina smatra da „to nisu bile loše stvari: tada smo imali globalne ambicije. Dok nam je danas jedina da budemo bolji od Srbije.“
Propast industrije
Da je u Rijeci ova svađa mogla uzeti toliko maha najverovatnije ima dodira i sa specijalnom ulogom koju ovaj lučki grad ima u hrvatskom političkom krajoliku. Rijekom već decenijama vladaju crveni, što je razlog za frustraciju na državnom nivou dominirajuće političke sile, nacionalno-konzervativnog HDZ. Odgovarajuće tome u gradskom parlamentu se vode žestoke ideološki-frontovske rasprave.
„Mislim da kod nas sa više blagonaklonosti gledaju na jugoslovensku prošlost nego u ostalom delu Hrvatske“, objašnjava Nataša Babić, koja je kao kuratorka odgovorna za restauraciju „Galeba“ iz neposredne blizine doživela koju nervozu izaziva izložba o Titu i njegovom brodu. „Propast industrije posle 1989. je vrlo obeležio ovaj grad.“
Luka je vrlo propatila zbog nestanka velikog dela porudžbina i poslova pa stoga dramatično puno slabije posluje nego u osamdesetim godinama prošlog veka. Od nekada ponosite brodogradnje, koja je ušla u svetsku istoriju izradom prvog torpeda, preživelo je samo jedno omanje brodogradilište.
I „Galebu“ od devedesetih ide loše. Pri izbijanju rata je brod, zajedno sa tadašnjom jugoslovenskom flotom, bio prekomandovan u Crnu Goru. Pa je posle sloma Jugoslavije prešao u vlasništvo vlade u Podgorici. Koja ga je 2000. prodala grčkom brodovlasniku Ioannisu Papanikolaou, koji ga je vratio u Rijeku na generalni remont.
Gde zbog problema sa finansijama nisu mogli da to završe, pa je brod kupio grad Rijeka 2010. A već koju godinu ranije je „Galeb“ proglašen za nacionalnu kulturnu baštinu.
Sada će i široka javnost napokon moći da se popne na njega. Službeni projektni plan predviđa otvaranje broda-muzeja do februara 2021, što znači do kraja godine u kojoj je Rijeka Glavni grad evropske kulture. U Gradskom su muzeju skeptični da će obećani termin moći biti ispoštovan. „Najbitnije je da su sredstva za muzejski projekat ipak odobrena“, kaže političarka Mičić Badurina. „Napokon ćemo nešto učiniti sa nasleđem našeg grada“.
Prevod: Mirko Vuletić
